Ludzie uważają się za osoby postępujące w sposób moralny i uczciwy. Tymczasem w Polsce pracuje sto tysięcy policjantów i dwieście tysięcy ochroniarzy, którzy pilnują nas przed... nami samymi - mówi prof. Bogdan Wojciszke. Jego wykład otwarty pt. "Dlaczego uczciwi ludzie postępują niemoralnie?" odbędzie się w siedzibie Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w środę, o godzinie 18.
Borys Kossakowski: Jak to pogodzić? Myślimy jedno, robimy drugie?Bogdan Wojciszke: Powody zachowań niemoralnych są zasadniczo trzy. Pierwszy z nich wynika z obliczenia zysków i kosztów. Człowiek jest egoistą i kieruje się zasadą maksymalizacji zysków. Oczywiście pod warunkiem, że nie zostanie naznaczony etykietką łajdaka. Dlatego oszukuje, ale zazwyczaj tylko trochę.
Na przykład?W pewnym akademiku, na jednym piętrze we wspólnej kuchni zostawiono sześciopak piwa, a w kuchni na innym równowartość tego sześciopaku w gotówce. Kradzież pieniędzy to rzecz zdecydowanie amoralna, ale już wypicie piwa niekoniecznie. Alkohol znikał znacznie częściej niż gotówka.
Wiadomo, studenci bywają spragnieni i muszą się napić...Inny przykład. W pewnej firmie, na bezpańskim biurku, zostawiano na zmianę: kolorowe flamastry i pieniądze. I znów to samo: pieniądze rzadko znajdowały nowego właściciela, ale zabrać z pracy flamastry dla dziecka to przecież żaden grzech.
Kogo w ten sposób oszukujemy? Siebie czy innych?Jedno i drugie. Warto jednak wspomnieć, że prawdopodobieństwo nakrycia sprawcy to bardzo istotny czynnik. Ludzie częściej zachowują się podle pod osłoną ciemności. To tendencja tak silna, że w eksperymentach badani zachowują się amoralnie także przy zgaszonym świetle lub... w ciemnych okularach.
uczciwego człowieka i zawsze postępuję zgodnie z zasadami
18%
uczciwego człowieka, choć czasem postępuję niemoralnie
53%
uczciwego człowieka, choć zbyt często brakuje mi silnej woli i ląduję na manowcach
11%
uczciwego człowieka - uczciwie przyznaję, że zasady są po to, by je łamać
18%
To błędne koło, bo skoro kogoś okradniemy, to ten drugi będzie się mścił.Dokładnie tak. Człowiek pokrzywdzony uważa, że może pozwolić sobie na znacznie więcej. Poczucie krzywdy zwiększa szansę, że będzie się zachowywać niemoralne.
W Polsce mamy wielu takich pokrzywdzonych? Więcej niż gdzie indziej?Badań porównawczych na ten temat nie robiono, więc nie wiem. Ale wiem, że w języku angielskim nie istnieje zwrot, który oddawałby polskie "poczucie krzywdy". Zwrot "to feel harmed" oznacza tyle co: zraniony, ale raczej w sensie fizycznym.
Wróćmy do piwa i flamastrów. Widziałem na wielu fotografiach z czasów komunizmu, że w zakładach pracy wieszano tablice, które przypominały pracownikom o pewnych zasadach zachowania. Czy to działa?Po części tak. Gdy ludziom się przypomni, jak należy się zachowywać, spada u nich tendencja do zachowań amoralnych. W jednym z eksperymentów badanych poproszono o wynotowanie dekalogu. Mimo że większość potrafiła sobie przypomnieć tylko trzy przykazania, wszyscy zachowywali się znacznie uczciwiej niż grupa kontrolna.
Gdy kiedyś skradziono mi rower z piwnicy, miałem taki pomysł, by przed wejściem namalować upomnienie: Złodzieju, pamiętaj! Siódme - nie kradnij!Ha, być może by podziałało. Najlepiej by było napisać: w tej piwnicy się nie kradnie, bo najsilniej działają na nas normy tzw. lokalne, czyli obowiązujące dokładnie w tym miejscu. Jeśli norma "nie kradnij" obowiązuje w całym kraju, ona się w pewnym sensie rozmywa. Norma jest silniejsza, jeśli dotyczy mniejszego obszaru i mniejszej liczby osób.
Gdyby wszyscy postępowali uczciwie, czy uchroniłoby nas to przed konfliktami na tle moralności?Niekoniecznie, ponieważ nie ma jednego kodu moralnego. Powszechnie przyjmowane są co najmniej dwa. Pierwszy to reguła sprawiedliwości (równy podział dóbr), a drugi jest związany z troską o innych. Często się zdarza, że stoją ze sobą w sprzeczności.
Czyli: powinienem dać wszystkim po równo, ale ty wyglądasz tak biednie, że dam ci więcej. O to chodzi?Dokładnie. W bezpośrednim kontakcie z osobą pokrzywdzoną człowiek jest w stanie złamać zasadę sprawiedliwości. Ale to nie wszystko. Problem z moralnością jest jeszcze taki, że tak zwani liberałowie różnią się od tak zwanych konserwatystów tym, że obejmują kodem moralnym inne aspekty życia.
Narkotyki? Seks?Nie trzeba sięgać aż tak daleko. Dla liberała kontakty z rodziną to kwestia wyboru. Chcę - spotykam się, nie chcę - nie spotykam. Dla konserwatysty kontakty z rodziną to kwestia moralności. Dlatego pomaganie rodzinie jest traktowane jako obowiązek, nawet jeśli dochodzi do nepotyzmu, tak jak w przypadku polityków PSL.
Czyli wszyscy jesteśmy moralni, tylko każdy trochę inaczej?Niestety. Nieporozumienia wynikają z różnych kryteriów ocen moralnych. Zasadniczo rzecz ujmując ludzie mylą moralność z własnym interesem. Jeśli podział dóbr jest korzystny dla mnie, to znaczy, że jest to podział sprawiedliwy. Politycy, którzy obiecywali podniesienie rent i emerytur byli oceniani przez emerytów jako bardziej moralni. Studenci z grupy kontrolnej tej "podwyższonej" moralności nie zauważyli.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy